Sebepleri Doğru Tespit Etmek - Bir Okuma Hatası

“Felek su kattı aşıma” bir Türk sanat müziği eserinde geçen ifadedir. Şair başına gelen sevda çilesinin sebebini feleğin cilvelerinde arar. Halbuki bir musibetin gelişi sadece çarşambadan belli olmayabilir.

Zihnimiz doğru kodlar ile doğru çalışır. Havanın yağışlı olup olmayacağını hava durum raporları ile öğreniriz, bir metalin altın olup olmadığını ise mihenk taşı ile. Hangi düğüne hangi hediyeyle gitmemiz gerektiğinin nasıl farkındaysak bütün hayatımızı etkileyebilecek gerek bireysel gerek toplumsal temelde yaşanan bütün hadiseleri de doğru okuyup anlamlandırmada hataya düşmemek için zihnin doğru çalışma prensiplerini bir şekilde öğrenmemiz gerekir. Elbette doğru yolu önce yanlışı öğrenerek de seçebiliriz.

Fundemantal Attribution Error, Türkçeye tercümesi ile Temel Atfetme Hatası, olayların sebepleri tespit edilirken asıl sebebin, bütün faktörler bir kenara bırakılıp, olayın öznesinin karakter ve kişiliğine yüklenmesidir. Üniversite sınavlarında sıfır çeken öğrencilerin tek suçu tembellik olabilir mi? PISA sınavlarında Türkiye eğitim sisteminin başarılı olamayış sebebinin sabah yenen yağlı yumurta olamayacağı gibi… Diyelim ki Salih, enerjik, arkadaş canlısı bir arkadaşınız. Salih'i Mehmet'le tanıştırırken, Salih beklenmedik şekilde huysuz ve aksi davranarak arkasını dönüp gitti. Artık Mehmet için Salih kasıntı bir tip mi olmalı? Belki de Salih o gün kötü bir gün geçiriyordu. Patronundan azar işittiği için morali bozuktu.
Modern dünyanın enformasyon bombardımanı altında doğru ile yanlışı ayırt etmek zorken, her yerin her yerde olduğu kaos zamanlarında doğru ile yanlışı ayırt etmek daha da zorlaşır. Geniş zamanda somut, matematik ölçülerle hayata bakamayan birey kaosun, hercümercin ortasında kaldığında frontal korteksinin sağladığı verilerle değil amigdalasının sağladığı çarpık verilerle hayata bakacaktır.

Temel Atfetme Hatası, örneğin geç kalan bir taksicinin sadece umursamazlığı ile yargılanıp, trafik şartları, taksi aracının doğru çalışıp çalışmadığı ve benzeri faktörler göz önünde bulundurulmadığında ortaya çıkan bir hatadır. Kişi, başına gelen olumlu veya olumsuz herhangi bir olayda bir fail arar. Bütün şartları değerlendirmeden failin kendisi üzerinde olayı yorumlamak tam olarak Temel Atfetme Hatasıdır. Evdeki kalorifer petekleri az da olsa sürekli mi çalışmalı yoksa ihtiyaç anında mı açılmalı? İki durum da eşit süre ve eşit koşullarla denendiğinde hangisi daha verimli oluyorsa o durum tercih edilmeli. Bir arkadaşını aradın, sözleştin. Randevu saatinde buluşma yerine gittiğinde onu bulamıyorsan onu hemen hakikatsizlikle değil belki de 0-10 yaş arası aldığı eğitimle yargılamalısın. Belki de çarpım tablosunu ailesinden öğrenemediği gibi insani ilişkilerin nasıl olması gerektiğini de öğrenememiştir.

Düşünce hataları hayatı verimli yaşamayı ıskalamaya neden olur. Bir nal bir atı, bir at bir bölüğü tehlike altına sokabiliyorsa nalbantlar en başından iyi seçilmeli. İyiyi ve doğruyu seçme noktasında bir hata varsa zihin eşyanın hakikatine uygun bir şekilde yeniden inşa edilmeli.

Şu noktada Hz. Peygamber’in, mücadelesinde en yakınlarından biri olan tefsirci İbn Abbas’ın sözünü de hatırlayalım: “Kim bu dünya işlerini nasıl çekip çevireceğine dair aklında bir bilgiye sahip değilse, o dine de aynı akılla yönelir ve dünya hususundaki bilgisizliği diğer dünya hakkında daha da fazla olur. Çünkü dünya duyulur/görülür âlem, diğer dünya ise gayb/duyu ötesi âlemdir. Gördüğünü bilmeyen, görmediği hakkında daha da cahil olur.”
Ahmet A. KEFENOĞLU